Przypinanie listka

Dużo się ostatnio mówi, z oczywistych względów, o Watykanie. Dołączę się do tego medialnego chóru – ale od razu zaznaczam, że nie będzie w niniejszym wpisie ani słowa o piuskach, pelerynkach, czerwonych butach, dymach białych tudzież czarnych, ascetycznej jeździe metrem, i tak dalej. Zamiast o konklawe i nowo wybranym papieżu chciałbym bowiem napisać parę słów o słynnych Musei Vaticani – a raczej o pewnym aspekcie historii zbiorów sztuki starożytnej tejże instytucji.

Na przestrzeni wieków papieże zebrali imponującą kolekcję tysięcy antycznych rzeźb. Wyróżnia się ona na tle innych zbiorów nie tylko rozmiarem i jakością – ale i ciekawą przypadłością, która dotyka wszystkich prawie wyobrażeń nagich mężczyzn. Za przykład może nam posłużyć choćby ta oto statua Merkurego:

Pierwszą rzeczą, która rzuca mi się tu w oczy, nie jest kaduceusz – atrybut posłannika – czy skrzydlaty hełm, lecz znacznych rozmiarów liść figowy, zakrywający niebiańskie krocze. Merkury nie jest tu wcale wyjątkiem.  Inni bogowie w zbiorach watykańskich odznaczają się podobną pruderią – jak na przykład słynny pozłacany Herkules z Forum Boarium czy Meleager – albo już nie mają czego skrywać, jak choćby Apollo Belwederski.

Tymczasem męskie rzeźby z innych kolekcji – np. londyńskiego British Museum, nowojorskiego Metropolitan czy kopenhaskiego Carlsberg Glyptotek – najczęściej nie tylko mają przyrodzenie na swoim miejscu, ale i niczym go nie zasłaniają. Skąd ta rozbieżność? Czyżby jakimś dziwnym zbiegiem okoliczności do watykańskich pałaców trafiały wyłącznie przedstawienia mężczyzn z genitaliami obleczonymi figowym liściem? Czy  też może papieże wybierali takie tylko rzeźby, odrzucając całkowitę goliznę?

Nie zaskoczę chyba państwa odpowiadając na te pytania negatywnie. Prawda jest taka, że w pewnym momencie boscy namiestnicy uznali przedstawienie męskich narządów rozrodczych za gorszące i nakazali ich usunięcie bądź zasłonienie, przez figowe liście właśnie – element zupełnie obcy ikonografii starożytnej, w której męska nagość nie tylko nie uchodziła za wstydliwą, lecz była celebrowana. Kampanię figową rozpoczął w połowie XVI w. papież Paweł IV – prawdopodobnie odpowiadając na krytykę ruchu reformatorskiego, który podkreślał grzeszność ciała i zarzucał Rzymowi zepsucie – a jego dzieło kontynouwali, z wielkim zapałem, choćby Innocenty X (wiek XVII) czy Pius IX (wiek XIX). Dopiero niedawno część usuniętych starożytnych penisów została przywrócona na ich dawne miejsce – ale większość prastarych fallusów została na przestrzeni wieków zgubiona, albo spoczywa wciąż w szufladach przepastnych watykańskich magazynów.

Powody, dla których papieże podjęli krucjatę przeciw greckim i rzymskim genitaliom są jasne. Podejście kościoła do cielesności było diametralne różne od tego, które wyznawano w czasach antycznych; nagość przestała w pewnym momencie uchodzić za coś naturalnego, stała się gorsząca, demoralizująca, i jako taka, zdaniem nieomylnych następców Piotra, nie miała miejsca w stolicy katolicyzmu.

Bardziej tajemniczy jest sam liść figowy. To, że nagość skrywano za pomocą jakiegoś elementu roślinności, można jeszcze w miarę łatwo wytłumaczyć. Początkowo motywu tego używano do zasłaniania genitaliów Adama i Ewy, a ci, jak wiadomo, do momentu opuszczenia raju ubrań nie nosili i nie znali. Ale czemu akurat liść figi? Możliwych wytłumaczeń jest wiele – niektórzy badacze uważają, że zadecydował kształt i cechy fizyczne (liść figi jest odpowiednio duży, by spełnić się w roli narzędzia cenzora, podobnie jak ludzkie ciało jest wrażliwy na zimno). Inni z kolei uważają, że zadecydowały tu jego właściwości lecznicze (soków figi używano do leczenie schorzeń skórnych – także w miejscach intymnych) albo, wręcz przeciwnie, toksyczne (kontakt z liściem figi może wywołać podrażnienia, swędzenie – więc noszenie go na kroczu byłoby aktem pokuty).

Uderza mnie w tym wszystkim to, że krucjata przeciw genitaliom nie miała wcale miejsca w odległym i ciemnym średniowieczu, lecz relatywnie niedawno – jeszcze w XIX wieku. Cieszę się, że watykańscy muzealnicy odłożyli już dłuta i figowe liście do lamusa. Szkoda tylko, że nie podjęli póki co wysiłku rekonstrukcji okaleczonych rzeźb, by znów wyglądały zgodnie z intencjami ich twórców i dawały świadectwo o minionej epoce – a nie o cenzorskich zapędach biskupów Rzymu.

Fotografia: źródło – Wikimedia, autor – sputnikcccp.

J. Szamałek