Miasto popiołów

Nazwa „Mirmeki” brzmi swojsko w uszach polskiego archeologa. To w tym małym, założonym przez Greków na wschodnich krańcach półwyspu krymskiego miasteczku profesor Kazimierz Michałowski prowadził swoje pierwsze powojenne wykopaliska, w trakcie których odkryto między innymi pochodzącą z pierwszych wieków naszej ery wytwórnię wina. Obiekty z Mirmeki przedstawiono szerszej publiczności w wystawie w Muzeum Narodowym w 1957, gdzie wiele z nich znajduje się do tej pory.

Mirmeki dziś; fot. Autor

Pomimo wieloletnich badań, kontynuowanych do dziś przez archeologów rosyjskich, Mirmeki pozostaje stanowiskiem pełnym zagadek. Po części wynika to z jego słabego zachowania – do czego walnie przyczyniły się przebiegające tam w czasach II wojny światowej walki – a po części z tego, że niektóre z odkryć stawiają więcej pytań, niż dają odpowiedzi.

Najbardziej intrygującym odkryciem jest bez wątpienia gruba na kilka metrów warstwa popiołu, która zalegała w samym centrum miasteczka, w wykopie „I”. Mimo, że natrafiano na nią po raz pierwszy już w połowie poprzedniego wieku, dopiero niedawno rosyjskim archeologom udało się dokładnie zrekonstruować historię jej powstania i pełne wymiary. Co ciekawe, jej początki zdają się nie być powiązane z żadnym drastycznym wydarzeniem, a jej funkcjonowanie przypada na okres ogólnego rozkwitu miasta.

W najstarszych warstwach wykopu I odkryto skromny, składający się z kilku pomieszczeń budynek powstały ok. 500-450 p.n.e., to jest mniej więcej pięćdziesiąt lat po założeniu samego miasta. Jako, że w jednym z pokoi znaleziono kamienny ołtarz, rosyjscy archeolodzy przyjęli, że odkryta przez nich konstrukcja służyła jako świątynia. Pomiędzy 450 a 400 r. p.n.e. została ona przykryta grubą na 70cm, pokrywającą blisko 130 m2 warstwą popiołu – mimo, że w samej świątyni nie odnaleziono śladów pożaru. W tej warstwie odnaleziono ponad 13, 000 fragmentów ceramiki (głównie amfor transportowych), 800 kawałków kości i blisko 30 lampek – jak również szkielet dużego psa, połówkę amfory wbitą w popiół dokładnie nad ołtarzem, i skorupkę z graffiti z imieniem Afrodyty.

W IV w p.n.e. na tej warstwie wzniesiono kolejny budynek, który jednak niedługo po powstaniu został również pokryty popiołem. Ta nowa warstwa była dużo grubsza – miejscami osiągała nawet 3m grubości – i pokryła jeszcze większą powierzchnię, blisko 500 m2. Znalezione w niej obiekty przypominały charakterem te odkryte w poprzednim złogu popiołu, z tym wyjątkiem, że tym razem pojawiły się wśród również monety. Nie zabrakło też graffiti – odnaleziono dwie skorupy z napisem „hier[os]” („czczony”, „święty”) i jedną z dłuższym tekstem, mówiącym o ofiarze złożonej przez niejakiego Hieraiosa.

Co więcej, w ostatnich latach rosyjscy archeolodzy odkryli kolejne dwa tajemnicze depozyty popiołu – tym razem tuż po dwóch stronach drogi prowadzącej na domniemany akropol miasta. Jeden z nich został poddany badaniom, które pozwoliły ustalić jego ramy czasowe na koniec epoki klasycznej i początek hellenistycznej. I tym razem odkryto wiele fragmentów ceramiki i kości, jak również terakotowe statuetki siedzącej bogini oraz blisko siedemset monet. Najbardziej uderzającymi znaleziskami były jednak pochówek dziecka w amforze oraz szkielet psa.

Interpretacja tych depozytów popiołu jest niełatwa. Ewidentnie nie są one pozostałością po pożarze – nie odkryto bowiem śladów gwałtowanego ognia, ponadto przekrój warstw świadczy jednoznacznie o tym, że narastały one stopniowo. Ciężko również widzieć w nich śmietniki – po pierwsze, nagromadzona ilość popiołu jest tak wielka, że zdaje się on być efektem umyślnej produkcji, a nie tylko skutkie ubocznym. Ponadto – kto by chciał mieć wielki śmietnik w centrum miasta? Na pewno nie przeciętni Grecy, którzy dbali o centra swoich osiedli, stanowiących rdzeń ich życia publicznego.

Jak to zwykle bywa, kiedy archeolodzy nie są w stanie znaleźć logicznego wytłumaczenia dla swoich znalezisk, wysunięto też interpretację o znaczeniu religijnym owych złogów popiołu, w której kluczową rolę odgrywają wspomniane graffiti o wydźwięku religijnym, a także kości psów, które w kontekstach rytualnych pojawiają się również choćby w Eretrii i greckich osadach na Sycylii. Omawiane warstwy mogły być zatem pozostałościami po jakichś religijnych rytuałach bądź nawet centrum kultu.

Nawet jeśli przyjmiemy taką interpretację – problemy się mnożą. Grecy używali co prawda ołtarzy wykonanych z popiołów; starożytni historycy wspominają o nich w opisach Olimpii czy Likajonu a archeolodzy odnaleźli je w sanktuariach w Agios Elias czy Didymie. Warto jednak zauważyć, że wszystkie one pochodzą z terenów poza-miejskich – podczas gdy w Mirmeki popiół usypano w samym centrum miasta – i wznoszono je koło światyń, a nie na nich.

wykopaliska w Mirmeki w XIX wieku; źródło: Wikimedia

Klucz do tej zagadki może znajdować się w osiedlach lokalnych plemion zamieszkująych podówczas stepy dzisiejszej Ukrainy. Okazuje się, że w wielu z nich również znaleziono grube depozyty popiołu (zwane przez Rosjan zol’niki), które często funkcjonowały przez dziesięciolecia bądź nawet stulecia, i w których również znaleziono wiele fragmentów ceramiki i kości. Ich religijny, albo co najmniej poza-praktyczny charakter sugerują szkielety koni, psów a czasem i ludzi znalezione w ich najniższych warstwach, jak i fakt, że czasami usypwano je w kręgach. Podobnie jak w Mirmeki, takie kopce popiołów przykrywały często budynki.

Choć nie sposób być stuprocentowo pewnym, można pokusić się o stwierdzenie, że podobieństwa pomiędzy depozytami popiołu w Mirmeki i lokalnych osadach są zbyt daleko idące, by być przypadkowe. Najprawdopodobniej należy widzieć w nich zatem pośredni bądź bezpośredni wpływ członków miejscowych plemion, których obecność na terenie Mirmeki i całego Królestwa Bosporskiego, sugerują dane epigraficzne i materiały z nekropolii.

Taka interpretacja pociąga za sobą wiele ciekawych konkluzji. Przede wszystkim, pojawienie się obcego w formie rytuału którego elementem było gromadzenie popiołu musiało dramatycznie odmienić charakter Mirmeki. Pokrywająca 500m2, dymiąca warstwa musiała wpłwać na fukcjonowanie tkanki miejskiej, definiowała wygląd, a zapewne także i zapach centrum osiedla. Dla przybysza z innej części greckiego świata złogi popiołu były uderzajcym odstąpieniem od greckich tradycji.
Kopce popiołu z Mirmeki mogą powiedzieć nam na temat interakcji pomiędzy Grekami a lokalną społecznością dużo więcej, niż materiał z pojedyńczych grobów czy domostw. Podczas gdy decyzja o tym, co umieścić w danym pochówku czy budynku należy do jednostki czy grupy jednostek, organizacja przestrzeni publicznej jest w gestii elit bądź szerszej grupy, obejmującej znaczną część społeczeństwa. To, że centrum Mirmeki tak dalece odbiegało od greckich standardów świadczy o tym, że zewnętrzny wpływ dotknął nie tylko pojedyńczych osób, ale był istotnym elementem kultury tego osiedla.

Wykopaliska z Mirmeki, podobnie jak badania w wielu innych podobnych osiedlach od dzisiejszej Hiszpanii do Afganistanu, pokazują, że greccy osadnicy byli dalece bardziej otwarci na wpływ „barbarzyńskich” sąsiadów, niż niegdyś uważano. Wymiana kulturowa w tym okrese nie była jednostronną „Hellenizacją”, która prowadziła do przejęcia zaawansowanej kultury przez prymitywne społeczności, lecz raczej obustronnym procesem, dokładna dynamika którego zmieniała się w zależności od kontekstu.

J. Szamałek