Rzymianie i środowisko – część II

Część pierwsza

Skażone pobocze i zatrute porty

Ołów był nie tylko ubocznym produktem eksploatacji metali szlachetnych, ale i cenionym surowcem – jak pisał Pliniusz Starszy, „chciwość pragnie srebra, ale ucieszy się i z ołowiu”. Już jego wydobycie odbijało się na środowisku, a kolejne zagrożenie dla środowiska wiązało się z jego transportem.

Co roku jesteśmy ostrzegani w mediach, by nie kupować produktów spożywczych w przydrożnych kramach – jedzenie wystawione na poboczach tras jest bowiem zapewne skażone metalami ciężkimi. Nowe badania archeologiczne sugerują, że okolice niektórych rzymskich dróg były równie silnie zanieczyszczone.

Na odcinku starożytnej trasy odkrytej we wschodniej Belgii stężenie ołowiu i cynku kilkakrotnie przewyższyło regionalną średnią. Jako, że Rzymianie nie używali silników spalinowych, źródeł tego zanieczyszczenia można upatrywać w transporcie rud metali.Ołów podróżował też na statkach – i to nie tylko jako towar, ale i element wyposażenia. Wiązało się to z tym, że metal ten nie rdzewiał, co w oczach starożytnych marynarzy musiało być nie lada zaletą. Badania przeprowadzane przez archeologów na rzymskich wrakach wykazały, że ołowiu używano do produkcji kotwic, ciężarków, pieców, okucia wioseł i wzmacniania kadłuba. Tak wysokie stężenie tego toksycznego przecież metalu musiało fatalnie wpływać na zdrowie załogi. Co więcej, efekty powszechnego używania ołowiu przez starożytnych marynarzy są odczuwalne i dziś. Jak się okazało po wnikliwej analizie, duże ilości ołowiu w wodach portów w Aleksandrii i Saidzie nie są efektem współczesnej działalności przemysłowej, jak początkowo przypuszczano, lecz pochodzą z warstw rzymskich; w Aleksandrii stężenie tego metalu jest wciąż dwa razy wyższe, niż we współczesnych portach przemysłowych. Łowiąc ryby w okolicy swojego miasta, mieszkańcy Aleksandrii zatruwają się ołowiem przywiezionym do portu blisko 2000 lat temu.

Łyk ołowiu

Ołów był obecny nie tylko w życiu marynarzy i mieszkańców miast portowych, lecz każdego obywatela Imperium. Metal ten był bowiem również wykorzystywany do produkcji rur, używanych później w wodociągach, jak i naczyń. Jest to o tyle ciekawe, że już Witruwiusz pisał o szkodliwości takich zwyczajów „Woda płynąca przez gliniane rury jest zdrowsza niż ta przepuszczona przez ołów. Można rzec nawet więcej – że woda z ołowiu jest szkodliwa…Prawdziwość tego stwierdzenia można potwierdzić obserwując ludzi pracujących z owym metalem, którzy są bardzo bladzi”. Uwagi te zapewne zignorowano, jako bezpodstawne czarnowidztwo naukowca.Nawet jeśli ktoś nie używał wodociągów z ołowianymi rurami, pił ów metal w winie. Trunek ten był bowiem konserwowany i cukrzony przy użyciu substancji takich jak sapa czy defrutum – to jest gęstych, słodkich soków z winogron, gotowanych w ołowianych garnuszkach, których dodawano w proporcji jeden do pięćdziesięciu części wina. Szacuje się, że pijąc litr takiego wina dziennie przez rok – co dla starożytnych, którzy używali tego trunku zamiast wody, nie byłoby niezwykłym wyczynem – trafilibyśmy do szpitala z ostrym zatruciem ołowiowym. Stan ten prowadził do bezpłodności i szaleństwa, a czasem nawet śmierci. Skalę problemu ilustruje szkielet znaleziony w Pompejach, którego kości zawierały blisko dwa razy więcej ołowiu, niż u współczesnego człowieka, i blisko trzydzieści razy więcej niż u mieszkającego na wsi antycznego Greka.Ołów był również ważnym komponentem rzymskich kosmetyków – czerwony tlenek ołowiu (tzw. minia ołowiowa) używany był jako róż, a biały węglan ołowiu (inaczej cerusyt) stanowił bazę dla pudrów. Przepis na taki makijaż podaje w jednym z wierszy Owidiusz, zapewniając, że uczyni on twarz każdej niewiasty atrakcyjniejszą. Mało tego – niektórzy rzymscy lekarze zalecali niektóre związki ołowiu jako środek antykoncepcyjny! Dziś wiemy, że takie zabiegi musiały mieć poważne konsekwencje dla zdrowia.

Trujemy się dalej

Łatwo się użalać nad Rzymianami – dziś wszakże doskonale wiemy, że ołów jest silnie trujący, i staramy się go unikać. Nadal jednak popełniamy ten sam błąd, co starożytni – sami otaczamy się substancjami, które są niebezpieczne dla zdrowia. Jest to tym bardziej godne pożałowania, że, w przeciwieństwie do Rzymian, mamy do dyspozycji naukę, która pozwala zidentyfikować niebezpieczne materiały.Według amerykańskiej Environmental Protection Agency, (odpowiednik Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska) 232 różnych toksycznych substancji zostało odkrytych w krwi pępowinowej noworodków, co jest wyraźnym dowodem na to, że żyjemy w niezdrowych warunkach. Mleko matek przebadanych w Niemczech okazało się tak silnie skażone, że gdyby było produktem spożywczym, nie zostałoby dopuszczone do sprzedaży. Michael Braungart i William McDonough, autorzy książki Cradle to Cradle, opisującej między innymi grzechy współczesnej architektury, ostrzegają, że trujące substancje wchodzą do naszego organizmu przy każdym wdechu – ponoć tylko pięćdziesiąt z kilkuset substancji używanych do produkcji farb zostało uznanych za w pełni bezpiecznych dla zdrowia.

Niektórzy badacze starożytności, tacy jak J. Nriagu, przypuszczali, że zatrucie wszechobecnym ołowiem walnie przyczyniło się do upadku Imperium – otoczeni tym szkodliwym metalem Rzymianie mieli podupadać na zdrowiu, tracić płodność i rozum. Ciężko stwierdzić, jaki dokładnie wpływ miał ołów na stan cesarstwa, ale z pewnością odbił się on na zdrowiu wielu ich obywateli. Mało tego, zalegające w wielu miejscach koncentracje wydobytych przez nich toksycznych metali zatruwają ludzi też i dziś. Powinna być to lekcja i dla nas – oby archeolodzy przyszłości nie musieli się zastanawiać, jaki wpływ na upadek cywilizacji XXI wieku miały trujące farby i plastiki.
J. Szamałek