Rzymianie i środowisko – część I

Postęp naszej cywilizacji zapiera dech w piersiach, ale płacimy za to wysoką cenę, jaką jest stopniowa dewastacja Ziemi. Szacuje się, że każdego roku z powierzchni planety znika ponad sto tysięcy gatunków i wyciętych zostaje trzynaście milionów hektarów lasu. Zanieczyszczanie środowiska mści się na naszym zdrowiu – trujące gazy, które pompujemy do atmosfery, mogą powodować nawet 3% śmierci, a skażona woda odpowiada za około czternaście tysięcy zgonów każdego dnia. Nie jesteśmy bezpieczni nawet we własnych domach – farby i tworzywa sztuczne, którymi jesteśmy otoczeni, mogą prowadzić do chorób układu oddechowego i raka. Zaawansowana technologia i niezaspokojone zapotrzebowanie na zasoby naturalne obniża jakość naszego życia, zagraża nam i całemu środowisku. Cóż – jak pokazuje archeologia i historia starożytnego Rzymu, nie po raz pierwszy.

Rzeź na arenach

„Zgodnie z moimi rozkazami, łowcy wzięli się za poszukiwanie panter” – napisał mówca Cyceron w liście do swego przyjaciela – „…ale jest ich tu wielki niedobór, a te, które są…uciekają poza moją prowincję, do Karii”. Te dzikie koty, które udało się w końcu złapać, wysłano z pewnością do Rzymu, gdzie, wraz z innymi bestiami, zostały ubite ku uciesze ludu. Potomkowie Romulusa lubowali się bowiem nie tylko w szeroko opisywanych walkach gladiatorskich, ale i w pozorowanych polowaniach, zwanych venationes.

Rzymscy politycy chcący zapewnić sobie przychylność ludu musieli go odpowiednio zabawić – dlatego też stawali na głowie, by na organizowanych przez nich igrzyskach było jak najwięcej zwierząt, i to jak najegzotyczniejszych. Zarządzający prowincjami urzędnicy organizowali więc masowe polowania, do których czasem angażowano nawet armię, by zapewnić nieprzerwaną dostawę budzących grozę bestii.

Skala venationes była porażająca. Pompejusz sprowadził 600 lwów na jedne tylko igrzyska, a Oktawian August chwalił się, że w trakcie jego panowania zabito na rzymskich arenach 3500 różnych zwierząt. Cyfry te bledną, kiedy zestawi się je z „polowaniami” organizowanymi przez późniejszych cesarzy. Kiedy za czasów Tytusa oddano wreszcie do użytku Koloseum, w ramach inauguracji zabito 9000 dzikich zwierząt w ciągu zaledwie stu dni, a cesarz Trajan sprowadził aż 11,000 bestii na igrzyska celebrujące jego zwycięstwa nad Dakami. Nie wiemy, ile zwierząt zabijano nad Tybrem w skali roku, ale musiała być to liczba ogromna i ciągle wzrastająca. Nie dość, że każdy kolejny polityk czy cesarz chciał prześcignąć swoich poprzedników i zorganizować jeszcze dłuższe i bardziej imponujące venationes, to i okazji do świętowania przybywało w błyskawicznym tempie. O ile za czasów Augusta mieszkańcy Wiecznego Miasta spędzali na igrzyskach „tylko” 77 dni w roku, to w III w n.e. w Koloseum krew lała się przez 177 dni. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że tego typu rozrywki miały miejsce nie tylko w Rzymie, ale każdym większym mieście Imperium, nie sposób uniknąć konkluzji, że wybijano dosłownie dziesiątki tysięcy dzikich zwierząt każdego roku. Warto przy tym zauważyć, że starożytni lubili na arenach oglądać groźne, duże zwierzęta – a więc takie, które zwykle stoją na szczycie łańcucha pokarmowego i, co za tym idzie, występują relatywnie rzadko. Do tego rzecz jasna należy dodać polowania na zwierzęta dla mięsa i skór – tu jednak nie dysponujemy równie szczegółowymi danymi.

Zestawiając dane archeologiczne i teksty literackie można oszacować skalę konsekwencji venationes. Na początku istnienia Imperium, północna Afryka zamieszkana była przez lwy, nosorożce, zebry i słonie – żaden z tych żyjących w tym rejonie gatunków nie doczekał upadku Rzymu. Ursus arctos crowtheri, podgatunek niedźwiedzia brunatnego występujący tylko w Afryce północnej, został za czasów starożytnych zdziesiątkowany i nigdy już nie odzyskał swej niszy ekologicznej; ostatniego osobnika ubito na początku XIX wieku. Z kolei tygrysy Armenii i Iranu – a więc najbliższych Rzymowi obszarów przez nie zamieszkiwanych –zostały wytępione całkowicie. Podobny los spotkał też zapewne i żyjące w Azji Mniejszej pantery, o których pisał Cyceron.

Oczywiście, wpływ Rzymian na otaczający ich ekosystem było dużo mniejszy, niż człowieka XXI wieku, można jednak wnioskować, że w wyraźnym stopniu przyczynili się oni do ograniczenia bioróżnorodności basenu Morza Śródziemnego. Nic nie wskazuje na to, by Rzymianie byli świadomi długofalowych konsekwencji swoich działań, ani nie odczuwali wyrzutów sumienia z ich powodu. Raz tylko słyszymy, by obecnym na venationes żal był zabijanych zwierząt. Kiedy w trakcie igrzysk organizowanych przez Pompejusza urządzono „polowanie” na dwadzieścia słoni, okazało się, że zwierzęta te bronią się wyjątkowo dzielnie i mądrze. Publiczność stanęła w końcu po stronie bestii, uznając, jak pisze Cyceron, „że musi ona być bliska człowiekowi”. To szlachetne uczucie nie zakorzeniło się jednak w rzymskiej duszy na stałe; kiedy zaledwie dziewięć lat później na igrzyskach zorganizowanych przez Cezara ubito czterdzieści słoni, nikt nie oponował.

Klątwa kopalni

Okolice Khirbet Faynan w południowej Jordanii sprawiają wrażenie dziewiczych – poza wyprażonym przez słońce piaskiem i ubogą roślinnością nie ma tam prawie nic. Jednak w czasach rzymskich region ten tętnił życiem, które koncentrowało się na Phaino, mieście, które było jednym z najważniejszych centrów metalurgicznych starożytnego świata. Przeprowadzone tu niedawno badania pokazują, że ta odległa przeszłość wciąż ma wpływ na życie okolicznych mieszkańców.

Próbki roślin pobranych w okolicach dawnego Phaino – takich jak na przykład babka pierzasta – charakteryzowała 16 razy wyższa zawartość ołowiu i 5.5 razy wyższa koncentracja miedzi, niż w przypadku grupy kontrolnej zebranej kilka kilometrów dalej. Stężenie metali w takich ilościach jest niebezpieczne dla zdrowia i życia. Co więcej, metale te trafiały do organizmów wypasanych w pobliżu Khirbet Faynan kóz; zawartość szkodliwych substancji w ich włosach okazała się porównywalną z tą, jaką odnotowano u zwierząt żyjących nieopodal współczesnych odlewni metali. Innymi słowy, efekty rzymskiego głodu surowców są odczuwalne nawet po 2000 lat! Nic dziwnego, że Eusebiusz z Cezarei pisał, że nawet najtwardszy recydywista nie przeżyje w kopalniach Phaino więcej, niż kilka dni.

Przypadek Khirbet Faynan nie jest bynajmniej odosobniony – ślady równie, albo i bardziej destrukcyjnej działalności można do dziś badać w Hiszpanii, słynącej w starożytności z bogatych złóż metali szlachetnych. W rejonie Plasenzuela w Extremadurze zalegają tony odpadów wytworzonych w procesie wydobywania srebra; w niektórych miejscach gleba przysypana jest kilkumetrowymi warstwami rzymskiego żużlu. Znów – stężenie ołowiu, cynku, kadmu i arszeniku jest tu kilka razy wyższa niż w innych regionach Hiszpanii. Co więcej, część tych substancji jest wypłukiwana przez rzeki, co prowadzi do skażenia ziem leżących blisko 20 kilometrów od Plasenzueli.

Efekty rzymskiej eksploatacji odczuwalne były nie tylko na poziomie lokalnym, ale i globalnym. Rdzenie lodu z Grenlandii wykazują znaczący przyrost stężenia ołowiu w powietrzu między mniej więcej 600 r. p.n.e. a 300 r. n.e., co pokrywa się z rozkwitem starożytnych cywilizacji. Analiza izotopów pozwoliła na określenie źródła ołowiu, który znalazł się w atmosferze, a następnie opadł w Grenlandii. Jak się okazało, 70% tego metalu w warstwach datowanych do 150 r. p.n.e. – 50 n.e. pochodziło ze złóż w Hiszpanii, która, jak wiemy ze źródeł archeologicznych i literatury, były centrum rzymskiego kopalnictwa. Jak widać, zapotrzebowanie na srebro – które występuje właśnie wraz z ołowiem – doprowadziło do skutków odczuwalnych na skalę światową.

CDN