Tajemnicze lusterko i rusznica Winnetou

Każde dziecko ma swojego bohatera. Dla niektórych był to Kapitan Kloss, dla innych kapitan Żbik, dla późniejszych pokoleń – Superman, kapitan Tsubasa albo drużyna X-menów. Ja z kolei dorostałem zapatrzony w postać Winnetou – szlachetnego wodza Apaczów z, dziś muszę przyznać, raczej kiczowatych powieści Karola Maya.

Na książkach się nie skończyło – przygody Winnetou i jego towarzysza, równie, albo i jeszcze bardziej honorowego Old Shatterhanda, można było śledzić również na ekranie. Przynajmniej raz do roku jeden z polskich kanałów telewizyjnych decydował się na puszczenie któregoś z niemieckich filmów zrealizowanych na podstawie prozy Maya.

Zaszczyt wcielenia się w dumnego syna Apaczów przypadł Francuzowi Pierre Brice’owi – w kruczoczarnej peruce, z twarzą pokrytą pudrem kolorem przypominającym tani samoopalacz, wyglądał prawie jak rodowity Indianin. Moją uwagę przykuwała zawsze jego wspaniała rusznica – podczas gdy inni bohaterowie strzelali zazwyczaj z klasycznych karabinów Winchester, strzelba Winnetou była pięknie zdobiona srebrnymi blaszkami.

Niemieckie produkcje o Indianach nie były zazwyczaj przesadnie wiernie faktom, podobnie jak i książki Maya, który nigdy nawet nie był w Ameryce; w kwestii oręża Winnetou były jednak bliskie prawdy. Indianie rzeczywiście mieli zwyczaj zdobienia kupionych od bladych twarzy przedmiotów na własną modłę, i strzelby podobne tej należącej do filmowego wodza Apaczów faktycznie istniały.Po co się tak fatygować? Przecież strzelba działać będzie równie dobrze ze srebrnymi czy miedzianymi blaszkami, jak i bez nich.

Najkrócej rzecz ujmując, wydaje mi się, że chodziło o względy estetyczne i język-pozawerbalny. Każda kultura czy cywilizacja ma właściwe sobie koncepcje piękna – o czym ja zawsze sobie przypominam odwiedzając którąś z hinduskich restuaracji, których w Anglii jest mrowie. Większość z nich ocieka wszelkiego rodzaju złoceniami, jaskrawymi kolorami, zdobieniami, od których aż szczypią oczy. Mi taki wystrój wydaje się boleśnie wręcz kiczowaty – ale to oczywiście reakcja całkowicie subiektywna, wynikająca z przyzwyczajenia do innych wzorców; z kolei właściciel takiego przybytku uznałby zapewne moje obecne mieszkanie za odstręczające, i miałby do tego rzecz jasna pełne prawo.

Gdyby nagle okazało się, że taką restaurację dostaję w spadku i mogę przerobić ją wedle swojego widzimisię, przemalowałbym wściekleczerwone ściany, wywalił pseudo-bibeloty i inne graty, wstawił inne meble. Innymi słowy, zmieniłbym tę przestrzeń tak, by odpowiadała moim gustomi potrzebom, bym czuł się w niej komfortowo, ale jednocześnie odarłbym ją z licznych symbolicznych znaczeń – pozbywając się na przykład przedstawień hinduistycznych bóstw. To samo, na mniejszą skalę, można robić też z przedmiotami – czego przykładem są właśnie zdobione indiańske rusznice, które metalowymi blakszami wpisywano w inny wachlarz estetyczny i nasycano nowymi znaczeniami.

Myślałem o tym wszystkim, natknąwszy się na publikację pewnego brązowego greckiego lusterka. Niestety, nie mogę wkleić oryginalnego rysunku tego przedmiotu, musi więc Państwu starczyć mój odrys.

Przedstawione tu lusterko zostało odnalezione w XIX wieku w Pantikapajonie, stolicy greckiego Królestwa Bosporskiego, leżącego na  wybrzeżach cieśniny łączącej Morze Czarne i Azowskie. Jednak dopiero w 2010 roku zauważono rysunek, wyryty delikatnymi, płytkimi liniami na jednej z jego stron.

Rysunek ten był raczej dziełem właściciela lusterka, niż profesjonalnego rzemieślnika – każe tak myśleć słaba widoczność tej dekoracji, niezdarnie prowadzone linie, wreszcie to, że obraz zdaje się być niedokończony. Podczas gdy kształt lusterka odpowiada szeroko rozpowszechnionemu greckiemu typowi, motyw, który stanowi dekorację, ma swoje korzenie w sztuce ludów europejskich stepów.

Leżący jeleń z wygiętą szyją i rozłożystym porożem pojawia się na wielu dziełach przypisywanym Scytom, którzy onegdaj zamieszkiwali południową Ukrainę i Rosję, i byli, często dość problematycznymi, sąsiadami osiadłych tam Greków. Motyw jelenia pojawia się na złotych ozdobach (przykład), elementach końskiej uprzęży (przykład) a nawet tatuażach ze słynnych syberyjskich grobowców Pazyryk (przykład), wykonanych w tak zwanym stylu zwierzęcym.

Mamy tu więc greckie lusterko z miejscowym motywem. Można przypuszczać, że udekorował je jakiś przedstawiciel miejscowych ludów, który, niczym Winnetou, nie był do końca usatysfakcjonowany jego wyglądem, i postanowił zmienić je, wyskrobując szeroko występujący motyw. Ale są i inne możliwości – niewykluczone, że ten rysunek jest dziełem Greka, zafascynowanego obcą kulturą (proszę pomyśleć o Europejczykach, którzy tatuują sobie na ciele chińskie znaki, często nie znając nawet ich znaczenia), albo kogoś, kto wśród swoich przodków miał i Greków, i mieszkańców okolicznych stepów, i dawał w ten sposób wyraz swojej skomplikowanej tożsamości. Jak było, już się niestety nie dowiemy, chociaż chciałoby się spytać – lustereczko, powiedz przecie…

J. Szamałek