Afgańska rybka

Jakiś czas temu dzieliłem się z Państwem wrażeniami z paryskiego muzeum Guimet. Mnie szczególnie zachwyciły rzecz jasna rzeźby z Haddy. Marysi, mojej żonie, która dzielnie znosi mężowskie nudziarstwo i zamiast chadzać po Champs Elysees w cieniu platanów poszła ze mną i swą siostrą na wycieczkę do muzeum, przypadło najbardziej do gustu inne znalezisko z Dalekiego Wschodu – szklany flakonik z I w.n.e.

Fot. Autor

To delikatne naczynko pochodzi z Bagram, małego miasteczka 60 km na północ od Kabulu, które w starożytności było letnią stolicą królestwa Kuszanów (I-III w.n.e.), a dziś służy wojskom amerykańskim jako baza lotnicza. Zanim Afganistan rozdarły następujące po sobie co chwila wojny, w Bagram przeprowadzono wykopaliska, w trakcie których odkryto pałac, a w nim – niezwykle cenny zbiór dzieł sztuki klasycznej, hinduskiej i chińskiej, znany jako „Skarb z Bagram”, z którego pochodzi też omawiana rybka.

Przyznam, że z początku nie rozumiałem zachwytu mojej żony. Mi ta rybka, wyprodukowana zapewne gdzieś na wschodzie Imperium Rzymskiego, nie tylko się nie podobała, ale wydała się wręcz odrzucająca. Nie mogłem racjonalnie wytłumaczyć, skąd wzięła się u mnie tak silna reakcja, podszedłem więc do sprawy po freudowsku i przeanalizowałem moją estetyczną rewulsję (uspokajam jednak od razu, że nie dokopałem się żadnych niezdrowych pociągów ochrzczonych imionami bohaterów greckiej mitologii).

Rybka ma wszelkie podstawy ku temu, by zachwycić. Wykonano ją metodą dmuchania, dopiero co wynalezioną; z wielką pieczą uformowano płetwy, a nawet poszczególne łuski, użyto drogich barwników (złoty, niebieski). Sam kształt jest pomysłowy i można przypuszczać, że robił szczególne wrażenie na mieszkańcach dzisiejszego Afganistanu, suchego i położonego daleko od morza. Jej wykonanie wymagało więc talentu, doświadczenia i kosztownych składników.

Cały szkopuł w tym, że dziś taki sam efekt można uzyskać przy o wiele mniejszym nakładzie sił i środków. Zdałem sobie sprawę, że afgańska rybka kojarzy mi się z kojarzy mi się z kiczowatymi pseudo-bibelotami, od których dziś uginają się półki w sklepach z gatunku „wszystko za pięć złotych”. Wszystkie one są w kształcie zwierzątek, ze szkła i porcelany, ze złoceniami i jaskrawymi kolorami, wykonane w chińskich zapewne fabrykach, w tysiącach ezgemplarzy, koszt produkcji trzy grosze od sztuki.

Problem nie leży więc w omawianym flakoniku, a we mnie. Nieprzewidzianą konsekwencją postępu technologicznego jest to, że przestajemy doceniać rzeczy, których produkcję on ułatwia. Dotyczy to zarówno rzemiosła  (dziś perfekcyjnie symetryczne naczynia o idealnie równych denkach są normą, kiedyś zaś były rzadko osiąganym ideałem) jak i sztuki (tania i łatwo dostępna fotografia była gwoździem do trumny realizmu w malarstwie). Można się spodziewać, że dalszy rozwój tak zwanych drukarek 3D, które umożliwiają produkcję najbardziej nawet skomplikowanych kształtów jednym kliknięciem, znieczuli nas na urok rzeźb z główek zapałek czy dzieł mistrzów origami.

Jak widać, wartość dzieła leży nie w nim samym, a w odbiorcy, którego gust kształtują nie tylko charakter i osobiste preferencje, ale i kontekst cywilizacyjny, w którym funkcjonuje. Niektórzy z nas mają większą łatwość w zrzucaniu bagażu swej epoki w kontakcie ze sztuką minionych dziejów, inni, tak jak i ja, muszą sobie ciągle o nim przypominać.

J. Szamałek