Wazy greckie nie są greckie

Jednym z najszerzej znanych elementów kultury materialnej starożytnej Grecji są wazy. Natknąć się na nie można nie tylko w każdym opracowaniu na temat historii sztuki czy mitologii, ale i na ulicach większego miasta: ich kształty i dekoracje kopiują kiczowate wazony w sklepie „wszystko za pięć złotych”, szyldy barów z kebabami, donice na kwiaty. Ich stylistyka jest powszechnie kojarzona i wciąż inspiruje wszelkiej maści artystów, którzy odwołują się do niej tworząc uroczo anachronistyczne rysunki (dla przykładu: walka Dartha Vadera z Mistrzem Yodą; Herkules z komputerem).

Warto może zatem zauważyć, że nie ma czegoś takiego jak „greckie wazy”. Naczynia, które najczęściej kojarzymy z tym hasłem – cechujące się wysoce szczegółową, czarno- bądź czerwono- figurową dekoracją – nie są bowiem charakterystyczne dla całej Grecji, a jedynie dla małej jej części, Aten. Tymczasem inne Greckie miasta wypracowały swoje własne, często zupełnie inne tradycji dekoracji naczyń. Wazy z miast południowych Włoch IV w. p.n.e. są bardziej kolorowe i bogato zdobione, a czasem nawet złocone (przykład); te z hellenistycznej Sycylii dekorowane są wielokolorowymi malowidłami (przykład); z kolei rzemieślnicy Pantikapajonu, miasta greckiego południowej Ukrainy, okraszali swoje produkty delikatnymi malunkami przywodzącymi na myśl akwarele (przykład).

Nie sposób zaprezentować wszystkich tych tradycji w jednym wpisie, zatem zwyczajowo ograniczę się do jednego przykładu. W czasie ostatniej mojej przechadzki po British Museum natrafiłem na takie oto małe pudełeczko na kobiece przybory (pyxis):

Fot. Autor

Ta mała waza pochodzi z Koryntu; wykonano ją pod koniec V w. p.n.e. Zrobiono ją z charakterystycznej dla tego regionu gliny, jasnej i kremowej, różowawej w kolorze; dekoracja została wykonana przy użyciu ciemniejszej, czerwonej farbki. Wzór na bocznej ściance składa się z licznych zygzaków, namalowanych szybko i raczej niedbale. Na wieczku przedstawiono młodego mężczyznę w nakrapianej koszuli, który jedną ręką czerpie wodą z fontanny, a drugą podpiera się o za dużą dla niego maczugę. Jego twarz jest zwrócona ku widzowi; oczy są duże i okolone długimi rzęsami, policzki pokryte piegami, usta – małe, sprawiające wrażenie nieśmiałości. Proporcje są nierealistyczne: głowa jest za duża, kończyny zbyt krótkie w stosunku do tułowia. Cała scena jest bardzo płaska, żadne elementy na siebie nie nachodzą; nie ma perspektywy.

Maczuga jest atrybutem Heraklesa, można więc podejrzewać, że to jego chciał przedstawić koryncki malarz. Jednak bojaźliwy, delikatny chłopiec widniejący na tym wieczku niewiele ma wspólnego z innymi wyobrażeniami słynnego herosa, które charakteryzują zwykle zwały mięśni i krzaczasta broda. Być może mamy więc do czynienia z dowcipem, karykaturą: ten Herakles-chucherko wykonuje zadanie współgrające z jego kruchą budową i, zamiast walczyć z lwem nemejskim, udał się po wodę do fontanny. Co więcej, zamiast wybrać się tam z porządnym bukłakiem czy hydrią, wziął tylko kubeczek, a i tak musi wspierać się o swą maczugę. Być może taki wydelikacony Herakles bardziej przemawiał do kobiet – to jest „grupy targetowej”, do której kierowano naczynia w tym kształcie.

Źródło: Wikimedia; fot. Bibi Saint-Pol

Dla porównania – rzućmy okiem na inny pyxis z późnego V w.p.ne., wykonany w dobrze wszystkim znanym ateńskim stylu czerwono-figurowym. Tak bardzo różni się on od pudełeczka z Koryntu, że trudno aż uwierzyć, że powstał on w tym samym okresie, przez rzemieślnika należącego do tego samego kręgu kulturowego, mówiącego tym samym językiem. Ateńskie puzderko pokryte jest ciemnym, połyskliwym firnisem, kontury postaci namalowano przy użyciu ciemnej farbki. Przedstawiona na wieczku kobieta ma realistyczne proporcje i została przedstawiona w rzucie perspektywicznym; twarz, tak jak na zdecydowanej większości ateńskich waz, jest namalowana w profilu; nie ma ona żadnego emocjonalnego wyrazu.

Te dwa pudełeczka na kosmetyki pokazują, jak niedoskonała jest kategoria „wazy greckie”. Tradycje dekoracji greckich naczyń były tak różnorodne i tak zmienne, że nie sposób – przynajmniej pod względem stylu – znaleźć dla nich wspólnego mianownika. Po raz kolejny możemy się zatem przekonać, że szufladkowanie wszelkiego rodzaju danych, choć pomocne i tak naprawdę niezbędne, naraża nas na przeoczenie elementów nie pasujących do przyjętej klasyfikacji. Podręczniki dla początkujacych historyków sztuki czy fascynatów starożytności bardzo często podają po prostu, że wazy dzielą się na czarno- i czerwono-figurowe, i ilustrują tą tezę odpowiednimi zabytkami. W ten sposób powielane są setki razy te same fotografie tych samych obiektów, a inne, których analiza wymagała przemyślenia przyjętej systematyki, w ogóle nie są wspominane. Starożytność w takiej uporządkowanej narracji jest może łatwiejsza do przyswojenia – ale też bardziej płaska i nudniejsza.

Na przykładzie korynckiego puzderka widać również, jak bardzo nasze wyobrażenia o Grekach zostały zdominowane przez Ateny. Wiadomo – antyczna Grecja to Partenon, Sokrates, Platon, Fidiasz, wazy czarne i czerwone… Tymczasem na ten świat składało się kilkaset miast, często o bardzo odrębnych tradycjach, ustrojach i kulturze, które też pochwalić się moga wybitnymi filozofami, historykami czy artystami. Ten ateno-centryzm wynika po części z natury źródeł  i do pewnego stopnia odzwierciedla historyczną rzeczywistość: Ateny były przez długi okres największą grecką potęgą, tak militarną jak i handlową, która przyciągała całe zaciągi wszelkiej maści intelektualistów. Skupianie uwagi wyłącznie na Atenach jest też jednak efektem pewnego intelktualnego lenistwa: antyczna Grecja była krainą tak różnorodną i zmienną, że ciężko jest ją ogarnąć, opisać w sposób linearny, znaleźć w niej początek i koniec. Łatwiej jest wybrać sobie jedno miasto, na temat którego zachowało się najwięcej informacji – a resztę zignorować…

J. Szamałek