Smutas z Guimet

Sztuką antyku zajmuję się zawodowo, uwielbiam ją oglądać, czytać o niej i pisać. Czasem jednak dopada mnie jakiś przesyt i wszystkie te wspaniałe Wenus z Milo, Nike z Samotraki, wazy Eufroniosa i inne takie zaczynają mnie po prostu męczyć; ileż można! W moim przypadku najlepszym remedium na takie kryzysy jest obcowanie z estetyką i dziełami innych epok i społeczeństw; oglądam sobie album o malarstwie XVI-wiecznej Europy albo murale Banksy’ego i od razu mi lepiej.

W tym duchu udałem się na wycieczkę do paryskiego Musee Guimet, które słynie z niezwykle bogatej kolekcji dzieł sztuki kultur Dalekiego Wschodu. Na parterze obejrzałem wspaniałe rzeźby z Tybetu i Azji Centralnej, na drugim – sztukę japońską (moje ulbione netsuke!). Wreszcie trafiłem do galerii sztuki Afganistanu i Pakistanu. Wiedziałem, że natrafię tam na ślady Greków, którymi się tak zmęczyłem – jak pisałem w jednej z notek, dotarli oni wszak w te rejony razem z Aleksandrem Wielkim. Byłem również świadom, że sztuka klasyczna nie zniknęła z tej części świata wraz z upadkiem ostatnich greko-baktryjskich czy greko-indyjskich królestw (I w. p.n.e.), lecz, przejęta przez lokalne społeczności, fukncjonowała jeszcze przez kilka kolejnych stuleci. Znajomość tych faktów nijak mnie jednak nie przygotowała na zetknięcie z eksponatem B-67:

Fot. Autor

Ta wykonana ze stiuku głowa jest nieco większa od mojej pięści. Czas nie obszedł się z nią łaskawie – jej górna część jest obtłuczona, podobnie jak prawy łuk brwiowy i nos; uszy są obtarte. Wszystkie te uszkodzenia wydają się jednak dobrze pasować do melancholijnego wyrazu twarzy przedstawionego mężczyzny. Jego usta wygięte są lekko w dół, policzki zapadnięte i pobrużdżone, oczy giną pod opadającymi posępnie brwiami, czoło przecięte jest głębokimi zmarszczkami znamionującymi, że mamy przed sobą człowieka skupionego, być może zmartwionego.

Gdybym natrafił na tę główkę w jakiejś galerii sztuki starożytnej, pomyślałbym, że mam przed sobą portret myśliciela albo polityka wykonany w epoce hellenistycznej (dla porównania – tzw. Antioch III) albo fragment popiersia rzymskiego arystokraty z okresu późnej Republiki, wykonanego w ultra-realistycznym stylu znanym jako weryzm (dla przykładu – tzw. Głowa z Otricoli). Pewne podejrzenie wzbudziłby we mnie tylko materiał – stiuk był używany przez Greków i Rzymian głównie do tworzenia małych dekoracji ściennych, a nie tak szczegółowych portretów.

Jak już się zapewne domyśliliście, drodzy Czytelnicy, zmartwiony mężczyzna z Musee Guimet nie ma nic wspólnego z hellenistycznymi monarchami ani rzymskimi patrycjuszami. Ta głowa pochodzi z buddyjskiego sanktuarium znajdującego się w miejscowości Hadda, położonej we wschodnim Afganistanie. Wykonano ją najprawdopodobniej w III-IV w.n.e., czyli w okresie, gdy Rzymianie zaczęli w portretach odchodzić od klasycznego realizmu w stronę bardziej wystylizowanych przedstawień (dla przykładu – popiersie Maximinusa II).

Warto przy tym zauważyć, że omawiana główka nie była przypadkowym, unikatowym znaleziskiem. Wręcz przeciwnie – w trakcie wykopalisk na terenie sanktuarium Hadda znaleziono ponad 20, 000 innych rzeźb i ich fragmentów, wykonanych w stylu bądź to klasycznym (np. rzeźba „Heraklesa”), bądź łączącym elementy greko-rzymskie z lokalnymi tradycjami (np. młody Budda). Samo sanktuarium, na które składy się budynki klasztorne, wykute w skałach jamy i liczne stupy (półkoliste w kształcie kopce zawierające relikwie), zajmowało powierzchnię blisko 15 km2.

Dlaczego ta mała stiukowa główka jest tak ważna? Wydaje mi się, że pozwala ona dokonać dwóch ciekawych obserwacji. Po pierwsze, po raz kolejny możemy zaobserwować, jak mylące potrafi być sztywne łączenie konkretnego stylu z konkretną grupą etniczną, kulturą czy organizmem politycznym. Sztuka klasyczna została wpierw wypracowany przez Greków, by zostać potem przejęta przez liczne grupy żyjące w basenie Morza Śródziemnego, w tym zwłaszcza Rzymian a w końcu – nawet ludy Dalekiego Wschodu. Po raz wtóry możemy się też przekonać o tym, jak ważny jest kontekst znaleziska. Gdybyśmy nie wiedzieli, gdzie odnaleziono tę główkę, wyciągnęlibyśmy złe wnioski na temat daty (w IV w. n.e. na terenach Imperium Rzymskiego takiego stylu raczej już nie używano), miejsca jej powstania (Afganistan nie byłby pierwszym skojarzeniem!), jak również i znaczenia (prawie na pewno nie jest to polityk ani arystokrata, lecz zapewne postać o znaczeniu religijnym, powiązana w jakiś sposób z buddyzmem).

Fascynuje mnie też, że buddyjscy mnisi z Haddy zachowali umiejętność tworzenia rzeźb w stylu klasycznym tyle stuleci po upadku greckich królestw w tym regionie i, co za tym idzie, odcięciem albo przynajmniej drastycznym ograniczeniem kontaktów z kulturami basenu Morza Śródziemnego. Wpływy greckiej sztuki nie ograniczają się bowiem do odizolowanych elementów (np. meander), lecz widoczne są we wszystkich aspektach eskponatu B 67: proporcjach, modelowaniu i wyrazie twarzy. Twórca tej małej rzeźby przejął od Greków cały styl ich i estetykę, co sugeruje bardzo głęboki poziom wymiany kulturowej.

Ponadto, zmartwiony jegomość z Musee Guimet pokazuje, jak zróżnicowane potrafią być losy konkretnego stylu, jak nielinearna jest historia sztuki. Przywykliśmy do postrzegania artystycznej ewolucji jako prostego procesu, składającego się z nachodzących po sobie faz: sztuka klasyczna -> średniowieczna -> renesansu -> baroku, itd. Taka klasyfikacja jest, do pewnego stopnia przynajmniej, prawdziwa, a ponadto zezwala na organizację i łatwiejsze przyswojenie ogromych zasobów danych. Z drugiej strony, prowadzi ona do myślenia szerokimi kategoriami i ignorowania tych elementów, które do nich nie przystają. Eksponat B 67 i inne znaleziska z Haddy demonstrują, że historia sztuki nie przypomina prostej linii, lecz raczej krętą rzękę, pełną dopływów, rozgałęzień i starorzeczy.

 

J. Szamałek

PS. Czytelnikom zajmującym się antykiem na poważnie polecam blog http://ancientworldonline.blogspot.com/.