Niepoprawna waza

Opisy muzealnych eksponatów rzadko kiedy budzą emocje – mało tego, zwykle ciężko je nawet przeczytać bez ziewania. Jednak pewnego razu mała, niepozorna karteczka towarzysząca jednej z waz z kolekcji oksfordzkiego Ashmolean Museum wywołała w środowisku znawców antyku niemałe poruszenie. Specjaliści od starożytnej Grecji i Rzymu spierają się czasem o sprawy, które szerszej publice mogą się wydawać  całkiem nieistotne – na przykład o datę wykonania jakiejś rzeźby albo detale rekonstrukcji rzymskich świątyń. W tym przypadku problem jest jednak dużo bardziej uniwersalny i, śmiem twierdzić, zainteresuje i tych, którzy zazwyczaj omijają antyk szerokim łukiem.

 

Waza z powodu której spokojni zazwyczaj profesorowie wzięli się za łby to czerwonofigurowy kielich pędzla tzw. malarza Brygosa (powyżej). Przedstawia on mężczyznę przytulającego się w sposób raczej niedwuznaczny do młodego chłopca. Mężczyzna ów kuca, by znaleźć się twarzą w twarz z niższym młodzikiem, którego przyrodzenia dotyka lewą ręką. Sytuacja ta musi być dlań podniecająca – co dobitnie unaocznia wzniesiony członek. Przedmioty widoczne w tle – laska, służący do zdrapywania ze skóry oliwy i piasku zakrzywiony strigil, siatka niesiona przez chłopca – wskazują, że przedstawiona tu scena ma miejsce poza czterema ścianami, w miejscu publicznym.

Kurator sztuki antycznej Ashmolean Museum, profesor Micheal Vickers – którego uczniem miałem być przyjemność – opatrzył omawianą wazę opisem krótkim i dobitnym: „Pedofil z ofiarą”. Wywołało to natychmiastową krytykę innych uczonych, którzy zwrócili uwagę, że takie określenie jest zbyt silnie wartościujące i moralizujące, że zmusza zwiedzającego do patrzenia na grecką sztukę przez soczewkę naszej cywilizacji zamiast umożliwić mu zrozumienie jej we współczesnym jej kontekście, że sami Grecy najpewniej owej nieszczęsnej wazy takimi słowami nie podsumowali. Co więcej, jako, że starożytni malarze współcześni omawianej wazie nie opanowali jeszcze ikonografii służącej dokładnemu oddawania wieku, nie wiemy, czy mamy tu do czynienia z, dajmy na to, dwunastolatkiem czy szesnastolatkiem (co już w większości dzisiejszych krajów europejskich nie kwalifkowałoby powyższej sceny jako pedofilskiej). Niektórzy nawet zarzucili Vickersowi, że za jego bezkompromisowym opisem stoi najpewniej homofobia – co jest już nieco absurdalne gdyż, jak wiemy, homoseksualizm i pedofilia to dwa całkowicie odrębne, niepowiązane ze sobą zjawiska.

I kto ma tu rację? Rozumiem, co motywowało decyzję profesora Vickersa. Pedofilia jest w końcu dla nas występkiem wyjątkowo obrzydliwym – dlaczego więc mielibyśmy ubierać ją w ładniejsze słówka, pisać, że na wazie z Oxfordu oglądamy „zaloty starszego kochanka”, albo „miłosny uścisk erastesa i eromenosa”, jak to wcześniej było w zwyczaju; czemu nie nazwać rzeczy po imieniu i przyznać, że starożytni Grecy oddawali się przyjemnościom które dziś są nie tylko karalne, ale uważne powszechnie za na wskroś obmierzłe? Można by argumentować, że spór o ten konkretny podpis czy, szerzej, o miłość do „chłopców” w starożytności, to nie czysty scholastycyzm, tylko głos w szerszej debacie na temat tego, co powinno być społecznie akceptowalne, a co potępiane. Na molestowanie seksulane wyobrażone na wazie powinniśmy wedle tego modelu zareagować równie kateogrycznie, co na handel tzw. pornografią dziecięcą; jest to konieczne do podtrzymania tabu dotyczącego kontaktów seksualnych z dziećmi.

Bliżej mi chyba do krytyków profesora Vickersa – choć nie neguję jego oceny moralnej. Wydaje mi się jednak, że zaproponowany przez niego podpis całkowicie re-definiuje omawianą wazę, przeinacza jej oryginalny przekaz. Zwiedzający galerie Ashmolean Museum turysta mógłby na podstawie słów profesora Vickersa wywnioskować, że starożytni Grecy, tak jak i my, uważali pedofilię za czyn naganny – co jest nieprawdziwe z dwóch względów. Po pierwsze, nie operowali takim pojęciem – w przeszłości przejście z dzieciństwa do dorosłości było procesem dużo gwałtowniejszym, następującym bez pośrednich stadiów; niby motyl wyłaniający się w pełni uformowany z kokonu, dziecko po przejściu okresu dojrzewania było już uznawane za młodego dorosłego. A zatem – tu dochodzimy do drugiego argumentu – Grecy, w przeciwieństwe do nas, nie uważali prawdopodobnie stosunków seksualnych z dziećmi które przeszły pierwsze etapy dojrzewania seksualnego za czyn naganny.

Nazwanie oksfordzkiej wazy i jej podobnych dzieł „sztuką pedofilską” jest uproszczeniem, które spłaszcza naszą perspektywę, narzuca anachroniczny model myślenia i ignoruje liczne wariacje, którym podlegała i podlega moralność. Takie hasła przypominają mi trochę artykuły prasy brukowej, które potępiają złe zachowania w sposób bardzo kategoryczny i głośny, ale nigdy nie próbują analizować ich kontekstu. Podpisując dzieła wykonane w poprzednich stuleciach wedle naszych standardów moralnych, w tak silnych słowach, nie możemy zrozumieć przeszłości i utrudniamy to innym. Podeprę ten argument jeszcze jednym przykładem.

 

 

Powyższa miniatura pochodzi ze średniowiecznego manuskryptu, przedstawia ona królową Francji, Isabelę z Hainault ( 1170-1190 ) w połogu; ten mały malunek określa się zazwyczaj jako „Narodziny Ludwika VIII”. Ale, gdybyśmy przyjęli logikę profesora Vickersa, powinniśmy zmienić tytuł na „Ofiara pedofilii i handlu ludźmi rodzi dziecko swojego oprawcy”. W końcu Isabalę wydano za Filipa II kiedy miała zaledwie dziesięć lat, nie pytając ją rzecz jasna o zdanie, a świeżo poślubiony małżonek wkrótce potem rozpoczął staranie się o potomka, które przyniosło sukces „dopiero” kilka lat później; Isabela urodziła Ludwika mając lat szesnaście. Zaryzykuję jednak stwierdzenie, że – choć dziś doskonale rozumiemy, że zmuszanie dziecka do seksu jest rzeczą przeokropną, że przymuszanie do ślubu jest naganne, że de faco handlowanie kobietami w celu zawarcia paktów politycznych jest obmierzłe – taki opis jest nieadekwatny, gdyż odzwierciedla nasze czasy i ignoruje historyczny kontekst.

Chciałbym wyraźnie podkreślić, że nie jestem zwolennikiem moralnego relatywizmu, ignorowania koszmarnych często zachowań naszych przodków; w moich oczach np. nie isntieją żadne czynniki usprawiedliwiające pedofilię. Uważam jednak, że zadaniem kuratora, prezentującego jakiekolwiek dzieło wykonane w przeszłości, jest najpierw dać mu wybrzmieć, przekazać wiadomość zakodowaną w nim przez społeczeństwo, w którym powstało, a dopiero później dokonywać moralnego rozrachunku.  To pozwoli turyście/ czytelnikowi zrozumieć, w jakich kwestiach różnimy się od innych kultur, i jak zachowania te odnoszą się do naszych norm.

Jak ostatnio wyczytałem, opis oksfordzkiej wazy zmieniono niedawno na „Chłopiec i Mężczyzna uprawiający miłość. Miłość homoseksualna w starożytności jest przedmiotem akademickiej debaty”. To wydaje mi się jeszcze gorsze – nie chodzi tu najpewnie o miłość, tylko o seks, a użycie terminu „homoseksualizm” znów stawia uczucie między dwoma dorosłymi mężczyznami na tej samej półce, co karalne dziś (całe szczęście!) zachowania seksualne. Jeśli czyta ten wpis nowy kurator starożytności Ashmolean Museum, sugeruję zmienić karteczkę na „Scena erotyczna z dorosłym mężczyzną i chłopcem/ nastolatkiem”, a poniżej dać nieco głębszą analizę zjawiska, tłumacząc, jakie czynniki sprawiły, że kontakty seksualne z dziećmi/nastolatkami były przez niektórych Greków w niektórych kontekstach uważane za akceptowalne, i jakie były prawdopodobne konsekwencje ficzyne i psychiczne takich praktyk dla biorących w nich udział młodych ludzi…

J. Szamałek.             Źródła ilustracji: Wikimedia Commons.