Mysz na bankiecie

W zbiorach Alte Pinakothek znajduje się bardzo interesujące płótno pędzla Jacopo de Barbari, weneckiego malarza doby Renesansu.

Kuropatwa i rękawice, 1504. Źródło: Wikimedia

Obraz ten przedstawia martwą, zapewne dopiero co ustrzeloną kuropatwę, zawieszoną na kołku wraz z ciężkimi, żelaznymi rękawicami i bełtem do kuszy. Tło stanowi jednolite, jasne pole, które przypomina pobieloną, lekko zabrudzoną ścianę. Całość jest tak dalece realistyczna, że ma się aż ochotę położyć rękę na płótnie, poczuć pod palcami fakturę delikatnego pierza, gorący od słońca metal…

I o to właśnie chodziło – Kuropatwa… jest uznawana za pierwszy obraz wykonany w manierze zwanej „trompe-l’oeil”, której celem, jak sama nazwa wskazuje, było oszukanie widza, stworzenia dzieła tak realistycznego, by wymykało się zmysłom. W ten sposób malowali potem Giordano, Peal, Tiepolo i wielu innych…

Pora na małe uściślenie. Tak naprawdę płótno de Barbariego nie było pierwsze, lecz pierwsze od czasu antyku. Starożytni lubowali się bowiem w podobnych „oszukańczych” dziełach – co nie powinno nas zaskakiwać. Skoro w sztuce klasycznej naśladowanie natury (mimesis) było jedną z najważniejszych wartości, naturalnym było, by dzieła wykonane z kunsztem i pietyzmem, który zacierał granicę między rzeczywistością a jej naśladownictwem cenić szczególnie wysoko.

Pliniusz Starszy, który spisał historię sztuki starożytnej, zachwyca się nad wieloma takimi dziełami: obrazem winogron, które namalowano tak dokładnie, że chciały je dziobać ptaki czy przedstawieniem zasłonki, którą próbowano odsłonić, spodziewając się, że kryje prawdziwy obraz. Te dzieła, tak jak wszystkie słynne obrazy świata antycznego, nie zachowały się.

Całe szczęście, technikę trompe l’oeil opanowali nie tylko malarze, lecz również twórcy mozaik. Jednego z nich, niejakiego Sososa, o którym pisze Pliniusz, że (NH 36.184):  „…ułożył w Pergamonie mozaikę znaną jako Niepozamiatana Podłoga, zwaną tak z powodu wyobrażonych na niej pozostałości po posiłku, które właśnie się zamiata, tak, jakby faktycznie tam były…”. Kopię dzieła Sososa można obejrzeć w Muzeach Watykańskich – niestety, nie posiadam zdjęcia tego dzieła, ale żeby je zobaczyć, wystarczy kliknąć w ten napis.

Na przykładzie tej mozaiki widać, jak wielki kunszt osiągnęli artyści epoki klasycznej, jak łatwo przychodziła im zabawa formą, gra z widzem. Można się też z niej dowiedzieć, co jadano na wystawnych bankietach, (jak widać, owoce morza były szczególnie popularne), że rzucanie resztek jedzenia na podłogę było w zgodzie z manierami, a także – że nawet w bogatych domach istniał problem nieproszonych współlokatorów (dół obrazka!).

J. Szamałek