Opowieść skorupy

Zawód archeologa uchodzi za niezwykle pasjonujący. Znaczącą rolę w kreowaniu takiego stereotypu odegrały filmy o Indianie Jonesie, w których eponimiczny badacz czasów zamierzchłych zajmuje się głównie bieganiem po dżungli w stylowym kapeluszu, ściganiem Nazistów i ratowaniem pięknych kobiet z opresji. Mało tego – gdzie się nie obróci, czekają na niego mumie i złote rzeźby. Ach, gdybyż tak było.

Archeolodzy większość czasu wygrzebują z ziemi śmieci. Czasem można znaleźć też i rzeźbę albo pierścionek, ale zdarza się to rzadko. W końcu nim starożytne miasta przykryła ziemia, ich mieszkańcy – bądź najeźdźcy – mieli mnóstwo czasu, żeby wynieść z nich wszystkie precjoza.  Oczywiście, zdarzają się też wyjątki – jak na przykład fantastycznie zachowane Pompeje, albo nienaruszone przez rabusiów grobowce – ale nie zarzeczają one wspomnianej regule.

Czy w związku z tym zawód archeologa jest nudny? Całe szczęście nie – bo ze starożytnych śmieci można czasem wyczytać więcej, niż z kilogramów złota. Proszę na przykład spojrzeć na tę skorupę – jedną z pierwszych rzeczy, jaką własnoręcznie wykopałem.

Fot.: Autor

Na pierwszy rzut oka, nie mamy tu do czynienia z niczym interesującym, ot – fragment garnka z czymś białym na wierzchu. Jednak w tym skromnym kawałki ceramiki kryje się ciekawa historia. Ale, zanim do tego przejdziemy, warto napisać parę słów o kontekście znaleziska (a przy okazji wprowadzić do wpisu troszkę suspensu).

Skorupę tę wygrzebałem z ziemi na terenie miasta Calleva Atrebatum położonego niedaleko wsi Silchester w południowej Anglii. Początki tego osiedla sięgają do czasów sprzed rzymskiego podboju. W najwcześniejszej fazie składało się ono drewnianych, chaotycznie rozmieszczonych domów. Jednak wkrótce po tym, jak  w połowie I w.n.e. mieszkańcy Brytanii ulegli wojskom pod wodzą Klaudiusza, Calleva przeszło dramatyczną transformację – wcześniejsze budynki zburzono, narzucono regularny plan, wyznaczono forum, wkrótce powstały też łaźnie, amfiteatr i klasyczne świątynie.

Warstwa, w której natrafiłem na ten kawałek garnka, była przydomowym śmietnikiem, powstałym w drugiej połowie I wieku. Charakterystyczny, intensywno-czerwony kolor skorupy jest właściwy naczyniom znanym jako terra sigillata. Ceramikę tego rodzaju produkowano wówczas jedynie we Włoszech i Francji, możemy więc być pewni, że nasz kawałek garnka pochodzi z importu. Kształt skorupy – czego nie widać zbyt dobrze na zdjęciu – wskazuje, że stanowiła ona część średniej wielkości miski z wysokimi ściankami, która wyglądała zapewnie mniej więcej tak:

Źródło: Wikimedia, Fot. Ag.Tigress

Kiedy już opisałem kontekst znaleziska, możemy przejść do gwoździa programu – białych „cosiów” na powierzchni omawianej skorupy. To kawałki ołowianego drutu, którego użyto, by połączyć nasz kawałek skorupy z resztą naczynia. Nie jest to idealny sposób na naprawienie potłuczonej ceramiki ale, jako że odpowiednio silnego kleju jeszcze wówczas nie znano, musiał wystarczyć.

Możemy się zatem pokusić o rekonstrukcje losów miski, której kawałek znalazłem. Wyprodukowano ją w I w.n.e., w południowych Włoszech bądź Francji. Stamtąd przetransportowano ją do jednego z portów świeżo podbitej Brytanii, by wreszcie trafić do Callevy. W jakiś czas po zakupie miska musiała się potłuc, po czym ktoś podjął się jej naprawy. Być może służyła potem jeszcze jakiś czas, a  w końcu trafiła na śmietnik.

No dobrze – ale jaki jest pożytek z dziurawej miski? Niezależnie od starań, po naprawie drutem w naczyniu musiały pozostać dziury na tyle duże, że wszelkie płyny natychmiast by z niego wyciekły. Ponadto wystający ołowiony drut, odcinjący się wyraźnie od czerwonego tła, z pewnością szpecił naczynie. Na co komu taka miska – czy nie łatwiej byłoby kupić nową? Wiemy wszak, że rzymska ceramika, nawet ta z wyższej półki, droga nie była.

Najwyraźniej właściciel miski cenił ją na tyle, by zachować ją nawet wówczas, kiedy nie mogła spełnić swej praktycznej funkcji. Czemu? Jeśli był zbyt biedny, by kupić sobie nowe naczynie z importu, mógł zawsze kupić lokalnie wyprodukowaną, mniej elegancką wersję, albo nawet zrobić miskę samemu, z drewna. Wygląda na to, że terra sigillata była czymś prestiżowym, co wypadało mieć, nawet, jeśli nie można było jej użyć – może taką przeciekającą miskę można było gdzieś postawić, obracając potłuczoną stronę w kierunku ściany, albo chociaż trzymać w niej owoce. Najwyraźniej coś, co w Rzymie wyrzucono by bez zastanowienia do śmieci, na dalekiej prowincji nadal było wartościowe – prawdopodobnie dlatego, że było dużo ciężej dostępne.

Kawałek miski z Callevy mówi nam też wiele innych rzeczy. To, że Brytonowie kupowali tego rodzaju naczynia, pokazuje, że byli zainteresowani produktami innej kultury, że utrzymywali kontakty handlowe z Włochami bądź Francją, że zaczęli posilać się z innych naczyń, co być może zmeniło sposób, w jaki konsumowano posiłki; że być może rzymska ceramika stała się wyznacznikiem statusu. Inne naczynia typu terra sigillata z Callevy mają na ściankach wytłoczone sceny mitologiczne – co z kolei pokazuje, że jej mieszkańcy zaakceptowali przedstawienie istot ludzkich i nagości, które wcześniej były w tym regionie bardzo rzadkie, a ponadto być może powoli zaznajomiali się z wierzeniami zwycięskich Rzymian.

Przykład miski z Callevy pokazuje też, że nie można myśleć o przeszłości w kategoriach rozwiniętej gospodarki rynkowej. Ta sama miska, która kosztowała w Rzymie grosze, była najwyraźnej dużo cenniejsza na prowincji. Podobną względność wartości można zaobserwować w historii europejskiej kolonizacji, kiedy to biali „odkrywcy” wymieniali szklane paciorki na wielkie bogactwa. Nie dowodzi to wcale, że na przykład Indianie byli głupi, że dali się „nabrać” na cwaną sztuczkę człowieka zachodu – tylko, że takie paciorki miały dużo większą wartość w ich kontekście społecznym i ekonmicznym, niż w Europie. To by też tłumaczyło, dlaczego moi rodzice, wracając w latach 80-tych z Hiszpanii, przywieźli ze sobą zepustą papierową parasolkę wyjętą z drinku – za źelazną kurtyną była ona bezwartościowa, ale nad Wisłą nadal robiła wrażenie…

J. Szamałek

PS. Gdyby ktoś z państwa chciał poczytać więcej na temat handlu rzymską ceramiką na terenie Europy – bardzo ciekawy i kontrowersyjny temat! – polecam doskonałą stronę prowadzoną przez angielskich archeologów, Potsherd.