Sycylijscy cwaniacy i muzeum w Katarze

Jedna z najlepiej zachowanych greckich świątyni znajduje się w Segeście, w północno-zachodniej Sycylii. Zbudowano ją w późnym V w. p.n.e., w porządku doryckim, z czternastoma kolumnami po bokach i sześcioma z przodu. Jako, że z większości innych budowli z tego okresu zostało niewiele więcej niż fundamenty, świątynia w Segeście jest prawdziwym skarbem dla badaczy starożytności, a jej zdjęcia zdobią każdy podręcznik traktujący o historii architektury.

Źródło: Wikimedia. Fot. Josip Ronalias

No dobrze, eksperci nie mogą od niej oderwać wzroku, ale osoby nieczułe na wdzięki klasycznej architektury nie podzielą raczej ich entuzjazmu. Powiedzmy sobie szczerze – greckie świątynie potrafią być koszmarnie nudne. Są doskonale regularne, o idealnych proporcjach, podobne do siebie jak dwie krople wody, upiornie białe (choć kiedyś skrzyły się kolorami!), przewidywalne. Czym tu się zachwycać?

Chciałbym w tym wpisie pokazać, że te pozornnie monotonne bryły potrafią skrywać tajemnice, które nawet Dana Browna przyprawiłyby o wypieki na policzkach. Zacznijmy od tego, że świątynia w Segeście, choć zbudowana w zgodzie z klasycznymi kanonami, znajduje się nie w greckiej kolonii, a mieście zamieszkałym przez rdzennych Sycylijczyków – plemię Elymów.

Ponadto – świątynia ta nigdy nie została dokończona. Dowodzą tego jej kolumny, w których nie wyrzeźbiono podłużnych, pionowych rowków (tzw. kanelury). Żłobienia te wykonywano dopiero wówczas, gdy bębny kolumn zostały na siebie nałożone; są one obecne na kolumnach wszystkich podobnych świątyń z tego okresu. Co więcej, wygląda na to, że budowla w Segeście nigdy nie została zadaszona.

Co tu się wydarzyło? Czemu porzucono budowę prawie ukończonej świątyni? Tradycyjne wytłumaczenie było następujące: Elymowie, w końcu prości barbarzyńcy, zachwycili się wielkimi osiągnięciami greckiej cywilizacji. Kiedy wreszcie zdołali zamknąć szczęki, które opadły im wcześniej z wrażenia, zapragnęli zbudować sobie świątynię podobną do tych, jakie widzieli w greckich miastach. Prawie udało im się ją skończyć, ale wówczas wydarzyło się coś dramatycznego, co uniemożliwiło finalizację konstrukcji – albo ewentualnie Elymowie postanowili jej nie kończyć, bo świątynia bez dachu lepiej się nadawała do praktykowanych przez nich rytuałów.

Oczywiście, taka interpretacja może być poprawna, choć niezbyt przypada mi ona do gustu. Dużo ciekawsza wydaje mi się hipoteza postawiona przez Dr. G. Shepherd z University of Birmingham podczas niedawnej konferencji w Paryżu. Zasugerowała ona, że Elymowie wybudowali świątynię nie dla siebie, a dla Ateńczyków. Czemu?

W tym okresie wojska ateńskie operowały na Sycylii w ramach Wojny Peloponeskiej (431-404 p.n.e.). Pojawienie się tak znaczącego gracza na wyspie naruszyło rzecz jasna kruchą równowagę polityczną, co próbowały wykorzystać zarówno greckie kolonie, jak i lokalne ludy, w tym Elymowie. Można podejrzewać, że Elymowie zdawali sobie sprawę, że Ateńczycy nie będa traktować ich jak rónych partnerów, lecz raczej jak poślednich barbarzyńców.

Zbudowanie greckiej świątyni mogło być aktem symbolicznym, który miał uzmysłowić Ateńczykom, że Elymowie byli „ucywilizowani” i „postępowi” (oczywiście w greckim rozumieniu tych słów), że wyznają podobny system wartości, i warto z nim robić wszelkiego rodzaju biznesy. Kiedy jednak Ateńczycy zostali pokonani w polu i musieli opuścić Sycylię, projekt ten legł w gruzach; nie opłacało się kończyć tej drogiej i w sumie niepotrzebnej nikomu budowli. W tej interpretacji świątynia w Segeście nie jest oznaką przemożnego wpływu greckiej kultury („Hellenizacją”), lecz świadczy o sprycie i przebiegłości Elymów, którzy wiedzieli, jak przypodobać się Ateńczykom, bu uzyskać to, czego chcieli. Oczywiście nie sposób udowodnić, że takie właśnie motywy doprowadziły do wybudowania rzeczonej świątyni. Muszę jednak przyznać, że podoba mi się ta hipoteza, bo wedle niej „barbarzyńcy” nie są jedynie tępymi prowincjuszami łaknącymi greckiej światłości (co jest post-kolonialnym sposobem myślenia), lecz świadomym graczem politycznym, co wydaje mi się bardziej prawdopodobne.

O świątyni w Segeście przypomniałem sobie nad poranną kawą, przerzucając nowy „The Economist”. Natrafiłem tam na artykuł na temat budowanego właśnie w Katarze Mathafu, czyli pierwszego muzeum sztuki nowoczesnej w świecie arabskim. Początkowo bardzo mnie ta informacja zdziwiła. W końcu w świecie muzułmańskim sztukę krępują różnego rodzaju obostrzenia (np. zakaz przedstawień figuratywnych czy kpienia z boga), a tymczasem sztuka nowoczesna opiera się przecież na całkowitej, nieskrępowanej niczym wolności. W końcu jeśli artyście przyjdzie do głowy wystawić swoje własne odchody w puszce albo penisa na krzyżu, to żaden kurator go nie powstrzyma. Czy takie same zasady będa obowiązywały w Katarze? Śmiem wątpić.

Być może działa tu ten sam mechanizm, co w przypadku hipotezy Dr. Shepherd? To znaczy, że Katarczycy nie budują muzeum sztuki nowoczesnej dlatego, że czują taką potrzebę, że łakną nowych prądów artystycznych, albo stali się całkowice zwesternizowani. Być może robią to dlatego, że wiedzą jak się Zachodowi przypodobać, że trzeba symbolicznie pokazać, że jest się „nowoczesnym”, „postępowym” i „ucywilizowanym” (znów, w europejskim znaczeniu tych słów), bo wówczas łatwiej robić biznes, nawiązywać kontakt na dyplomatycznych salonach i przyciągnąć turystów? Byłoby to więc raczej cyniczne zagranie niż objaw rzekomej westernizacji. Coś mi mówi, że gdyby nagle Zachód ogarnał jakiś straszliwy kryzys i przestał się on liczyć na arenie miedzynarodowej, konstrukcję Mathefu by porzucono, a zamiast niego wybudowano na przykład Instytut Myśli Konfucjańskiej…

J. Szamałek