Neapol na Krymie

Jak już się Państwu chwaliłem, jakieś dwa tygodnie temu wypłynąłem na suchego przestwór oceanu – to jest zwiedzałem pozostałości po starożytnych Grekach na Krymie. Jako że już wróciłem na zgoła inne, i to bynajmniej nie suche, przestwory – to jest do Anglii – pora zacząć dzielić się wrażeniami z podróży. Miłej lektury!

***

Neapoli jest, że tak się kolokwialnie wyrażę, jak mrówków. Jest oczywiście Neapol-stolica Kampanii, ostatnimi czasy pojawiający się w mediach głównie z powodu zalegających na ulicach śmieci, ale mamy też miasta o tej nazwie na Krecie, Lesbos, Cyprze, a nawet w odległych USA. Jest też rzecz jasna klub piłkarski Neapol FC, uniwersytet Neapolis w Pafos, jak również mastif neapolitański i takież spaghetti… Dziś jednak chciałbym Państwu przedstawić zupełnie inny Neapol, można rzec, Neapol wśród Neapoli najdziwniejszy i bodaj najmniej znany – Neapol Scytyjski.

Jak sama nazwa wskazuje, miasto to zostało założone przez Scytów. Można powiedzieć, że lud ten, znany nam przede wszystkim z opisów Herodota, był starożytnym odpowiednikiem Indian Dzikiego Zachodu. Podobnie jak stereotypowi czerwonoskórzy à la Karol May, Scytowie byli wybornymi jeźdzcami i łucznikami, skalpowali wrogów, cenili sobie wysoko honor i przyjaźń… A ponadto, co ma już mniej wspólnego z Winnetou i jego współplemieńcami, obwieszali się złotem, tatuowali od stóp do głów i palili marihuanę.

Źródło: Wikimedia. Scytyjski łucznik; waza attycka

Przez kilka wieków, mniej więcej między VII a III stuleciem p.n.e., Scytowie i podobne im ludy władały przepastnymi stepami dzisiejszej Ukrainy. Potem jednak, prawdopodobnie wskutek naporu innych plemion, ich terytoria stawały się coraz mniejsze, aż w II w p.n.e. ograniczały się już głównie do środkowego i zachodniego Krymu, wybrzeża którego obsadzone były już od stuleci greckimi osadami. Stolicą tego państwa został właśnie wspomniany Neapol, założony, wedle przekazu Strabona, przez scytyjskiego króla Skilura. Miasto to leżało w centrum półwyspu krymskiego, na terenie dzisiejszego Symferopolu.

Wcześniejsze, znane nam wykopalisk scytyjskie osiedla składały się głównie z prymitywnych ziemianek i jurt, otoczonych wałami i rowami, najczęściej bez jakichkolwiek budynków publicznych czy religijnych. Choć pozostałości po podobnych, na poły zagłębionych w ziemi chatkach i namiotach znaleziono i w Neapolu, inne poczynione tam odkrycia pokazują jasno, że miasto to skrajnie różniło się od innych scytyjskich osad.

Po pierwsze, dostępu do miasta bronił nie prosty wał, a potężny, kamienny mur z wieżami. Co więcej, tuż koło bram wiodących do środka osiedla znaleziono monumentalne mauzoleum, w którym znajdowało się ponad sześćdziesiąt ciał – w tym jeden bardzo bogaty pochówek, należący najpewniej do samego Skilura – jak również kilka koni i pies. Stoi to w wyraźnym kontraście z innymi znanymi nam królewskimi pochówkami Scytów, które znajdują się poza osadami i są przykryte kurhanami.

Mauzoleum Skilura. Fot.: Autor

W samym mieście, poza wspomnianym ziemiankami, odkryto kilka domów z kamienia, a także pokaźny, dwupiętrowy pałac, ze ścianami pokrytymi malowidłami, z inskrypcjami napisanymi po grecku i mówiącymi o greckich bóstwach. Co szczególnie ciekawe, pałacowy kompleks zawierał również wiele fragmentów rzeźb, wykonanych w stylu ściśle powiązanym z greckimi tradycjami artystycznymi, które nie mają absolutnie nic wspólnego z dalece mniej naturalistyczną, częściowo abstrakcyjną sztuką ukraińskich stepów. Najciekawsza z tych rzeźb wyobraża dwóch mężczyzn, młodszego i starszego, w strojach uznawanych za typowo scytyjskie. Być może przedstawiony jest tu sam Skilur, wraz ze swym synem i następcą Palakusem?

Źródło: Wikimedia. Relief z pałacu w Neapolu Scytyjskim

Dodajmy jeszcze do tego ruiny pokrytych dachówkami świątyń, wsparty na doryckich kolumnach budynek publiczny, tysiące skorup greckich amfor transportowych i stołowych naczyń, lampki, biżuteria, bite przez Skilura monety z jego wyobrażeniem… Neapol Scytyjski jawi się jako dziwna mieszanina scytyjskich i greckich zwyczajów, kultur materialnych, tradycji urbanistycznych.

Jak wytłumaczyć ten fenomen? Skąd wzięło się to scytyjsko-greckie miasto? Jeszcze kilkadziesiąt, a nawet i kilkanaście lat temu odpowiedź byłaby prosta: ot, Scytowie zostali zhellenizowani. Kultura grecka, dalece bardziej zaawansowana, wydała się Scytom tak atrakcyjna, że porzucili swoje własne zwyczaje na rzecz helleńskich. Tak jak powietrze leci od wyżu do niżu, a opiłki żelaza lecą w stronę magnesu, tak mniej zaawansowane ludy są podświadomie ciągnięte w stronę bardziej rozwiniętych kultur.

Taka teza nie tylko jest podszyta eurocentryzmem i zawoalowanym rasizmem, ale niczego nie tłumaczy. Jeśli pociąg do bardziej zaawansowanej kultury jest tak obezwładniający, czemu Scytowie nie porzucili też swojego tradycyjnego ubioru (podczas gdy, dodajmy, mieszkający nieopodal Grecy z chęcią przywdziewali nie-greckie spodnie)? Czemu nadal grzebali w swoich grobach konie, a nie przyjęli greckich obrządków?

Moim zdaniem fenomen Neapolu należy tłumaczyć inaczej. Kiedy Scytowie pojawili się na Krymie, weszli w bliskie związki handlowe i dyplomatyczne z greckimi miastami, a z dynastią rządzącą greckim Królestwem Bosporskim – także matrymonialne. Co więcej, porzucili praktykowany wcześniej nomadyzm i osiedli w nowo zbudowanych osiedlach. Nic dziwnego w tym, że sięgnęli po doświadczenia na wskroś miejskiej kultury greckiej, które odpowiadały ich nowym potrzebom, jak również przejęli część elementów ich poza-werbalnego języka władzy (tj. pałace, rzeźby władców i monety z ich wyobrażeniem) który był już od dawna przyjęty w regionie. Pozwoliło to na jasną komunikację z nowymi poddanymi, a także umożliwiało kontakt na równych zasadach z bosporskimi królami, którzy władcę mieszkającego w cuchnącym owcami namiocie nie traktowaliby zapewne poważnie. Scytowie nie zostali więc „zhellenizowani”, lecz przejęli te elementy greckiej kultury które były im, w szerokim rozumieniu tego słowa, „potrzebne”.

Przejęcie monet, kamiennych domów czy pisma musiało rzecz jasna Scytów dogłębnie zmienić, przekonfigurować ich społeczeństwo – ale jak dokładnie i do jakiego stopnia, tego się nigdy nie dowiemy, chyba, że wyślemy kiedyś w przeszłość zespół odważnych antropologów, z walizami konopii indyjskich i złotych łańcuchów w charakterze darów…

J. Szamałek