Piersi pod pachą

Dzieła artystów często zyskują na wartości po ich śmierci. Obrazki Nikifora, które w latach pięćdziesiątych kupić można było za garść drobniaków, są teraz warte tysiące złotych, a płótna Van Gogha, którymi onegdaj powszechnie wzgardzano, dziś plasują się wysoko na listach najwartościowszych dzieł sztuki.

Podobny los spotkał Euphroniosa, malarza wazowego aktywnego w późnym VI i wczesnym V w. p.n.e. Nie znamy co prawda cen jego wyrobów, można jednak śmiało założyć, że mogli sobie nań pozwolić wszyscy prócz najbiedniejszych Ateńczyków – wiemy, że ceny waz wahały się od kilku do kilkunastu oboli, podczas gdy dniówka niewykwalifikowanego robotnika wynosiła dwa-trzy obole.

Dziś sprawa ma się zupełnie inaczej – nie tak dawno temu jedną z waz Euphroniosa sprzedano za rekordową kwotę 1,200,000 dolarów. Przypuszczam, że on sam byłby mile zaskoczony tym, jak wysoko cenione są dziś jego malowidła…albo rwałby włosy z głowy na myśl o tym, ile pieniędzy przeszło mu koło nosa.

Źródło: Wikimedia

Ten piękny krater – czyli naczynie do mieszania wina z wodą – został udekorowany przedstawieniem śmierci Sarpedona, znanej nam z Homera. Zmarły bohater jest unoszony z pola bitwy przez Thanatosa i Hypnosa, czyli personifikację śmierci i snu, którym asystuje Hermes-Przewodnik Dusz. Cała scena została namalowana z ogromną dbałością o detale; poszczególne pióra, loki czy fałdy ubrań przedstawiono z wielkim kunsztem. Uderza też niesamowita precyzja w oddaniu ciała: mięśnie narysowano z anatomiczną dokładnością, pomimo trudnej perspektywy zachowane są odpowiednie proporcje.

Jakże inne wrażenia można odnieść, oglądając inną, mniej znaną wazę tego artysty, znajdującą się dziś w Ermitażu (poniżej odrys, zdjęcie wazy można obejrzeć np. tu):

Źródło: Wikimedia

Tematyka tej wazy jest znacznie mniej podniosła – przedstawiono tu bibkę heter, czyli ateńskich prostytutek. Różnice się na tym nie kończą – o ile na poprzedniej wazie ludzkie ciała są narysowane w sposób iście mistrzowski, to w przypadku tego naczynia z rosyjskiej kolekcji Euphronios nawalił na całej linii. Jego kobiety mają ciężkie, masywne ciała; mogłyby konkurować o tytuł Strongwoman z muskularnymi damami Michała Anioła. Mało tego – piersi namalowane są wręcz koszmarnie: u dwóch heter wyrastają spod pach, są niekształtne i wyglądają bardziej jak jakieś wymiona, a u trzeciej z nich zdają się po prostu nieobecne.

Skąd ta dramatyczna różnica? Możemy śmiało odrzucić tezę, że anatomia starożytnych Atenek była odmienna od naszej – nieco późniejsze malowidła pokazują, że ich drugorzędne cechy płciowe wyglądały jednak jak należy. Źródła tego rozdźwięku trzeba szukać u samego malarza.

Euphronios był jednym z pierwszych malarzy z tzw. grupy Pionierów. Współcześni badacze ukuli ten termin w uznaniu dla postępu, jaki Euphronios i jego koledzy po fachu uczynili w dziedzinie malarstwa wazowego. Podczas gdy wcześniejsi malarze malowali w sposób schematyczny, operując kalkami, Pionierzy próbowali osiągnąć realizm. Eksperymentowali z perspektywą i technikami cieniowania, chcieli możliwie jak najwierniej oddawać otaczający ich świat, a w szczególności – ludzkie ciało.

Nie ulega wątpliwości, że Pionierzy poznawali ciało przez obserwację – nie mogli przecież konsultować anatomicznych atlasów ani wcześniejszych malowideł. Na pewno spoglądali na własne ciało – na jednej z waz widać, że malarz wzorował dłoń przedstawianej postaci na własnej ręce, ale zapomniał, że trzeba ją następnie w rysunku obrócić aby uniknąć efektu lustrzanego odbicia. W związku z tym, że w Atenach męska nagość była codziennością – w stroju Adama uprawiano wszak sport, a także pracowano – można też było studiować innych.

Gorzej z kobietami. W starożytnych Atenach zamożniejsze damy rzadko kiedy mogły opuszczać swe domostwa, a biedniejsze kobiety poruszały się po mieście skrupulatnie okutane. Można było co prawda rzucić okiem na własną żonę, bądź na heterę – ale malarze mieli na pewno ku temu rzadziej okazję, no i możemy przypuszczać, że mieli wówczas w głowie inne myśli niż nabywanie biegłości w rysunku. Mało tego – wielu z malarzy wazowych było niewolnikami, którzy żenić mogli się tylko za przyzwoleniem swego właściciela, a z usług prostytutek najpewniej nie korzystali.

Euphronios wzorował swe hetery na tym, co znał dobrze – czyli męskim ciele. Wiedział rzecz jasna, że kobiety mają piersi i próbował je w swym malowidle uwzględnić, ale zupełna porażka, jaką odniósł na tym polu sugeruje, że nieczęsto miał okazję przyglądać się nagiemu biustowi. Kto wie, może Euphronios był niewolnikiem któremu nigdy nie było dane zażyć cielesnych uciech z płcią piękną, i dekorując wazę heterami śnił na jawie o lepszym życiu?

J. Szamałek