Asteriks w Turcji

Ciężko przecenić wkład francuskich pisarzy w literaturę europejską. Pod ich piórami narodzili się niepoprawny optymista Kandyd,  hipokryta Tartuffe, samotny Mały Książę, mściciel Monte Christo i wiele innych postaci, bez których kultura naszego kontynentu byłaby o wiele uboższa. Rola twórców piszących w języku Moliera jest równie – o ile nie bardziej! – istotna w historii komiksu. To właśnie Francuzi i Belgowie wymyślili Tintina i Milusia, Lucky Luke’a, Smerfy i, rzecz jasna – Asteriksa.

Fot. Flickr

Przygody tego małego, acz walecznego Gala, wymyślonego przez R. Goscinnego i A. Uderzo w 1959, przetłumaczono na ponad sto języków, na ich kanwie nakręcono kilkanaście filmów, stworzono niejedną grę komputerową, a nawet park rozrywki konkurujący z paryskim Disneylandem. W przeciągu ponad 60 lat kariery Asteriks stał się niewątpliwie najsłynniejszym Galem popkultury, wyprzedzając o kilka długości trącącego już nieco myszką Amadisa.

Asteriks kojarzy się głównie z Francją. To tu zawsze zaczynają się jego przygody, tu położona jest jego – oczywiście fikcyjna – niezwyciężona wioska; charakter i zwyczaje tego dzielnego wojownika, jak i jego kompanów, wzorowane są raczej na Francuzach niż na starożytnych Celtach. Podobnie jest z Galami w ogóle – przymiotnik „galijski” jest często przecież używany jako synonim słowa „francuski”. Ma to rzecz jasna sens – w końcu Galowie faktycznie zamieszkiwali tereny dzisiejszej Francji – ale… nie do końca. Mało kto wie, że Galowie mieszkali nie tylko między Garonną a Mozelą, lecz również w dzisiejszej Turcji.

***

Nie wszyscy Galowie byli tak sympatyczni jak Asteriks. Pierwszy raz słyszymy o nich na początku IV w. p. n. e., kiedy to o mały włos nie odesłali Rzymian do lamusa Historii – potomków Romulusa uratowały wówczas gderliwe kapitolińskie gęsi, które wystąpiły w roli syreny alarmowej. Jakieś sto lat później, we wczesnym III w. p. n. e., Galowie pojawili się na Bałkanach i na półwyspie peloponeskim. Niestety, ich maniery się nie poprawiły i nadal niewiele miały wspólnego z francuskim savoir vivre: w trakcie krótkiego pobytu w tym rejonie krewniacy Asteriksa zajmowali się głównie rabowaniem i wojaczką; gdyby nie szczęśliwy splot okoliczności puściliby z dymem nawet wyrocznię delficką.

Galowie zabawiliby zapewne w Grecji dłużej, gdyby nie Nikomedes I, król Bitynii – krainy położonej w Azji Mniejszej. Ów władyka wpadł na pomysł, by zaprosić bitnych barbarzyńców do siebie, by pomogli w zmaganiach z ekspansywnymi sąsiadami. Plan okazał się równie genialny, jak zaproszenie dla Krzyżaków wystosowane jakieś 1600 lat później przez Konrada Mazowieckiego. Galowie koniec końców osiedlili się w samym centrum Azji Mniejszej, na terytorium znanym od tej pory jako „Galacja”, które stało się bazą wypadową dla wypraw łupieżczych do przylegających krain – w tym, rzecz jasna, do Bitynii.

Galijskiej fantazji położył wreszcie w drugiej połowie III w. p. n. e. kres Attalos I (o ciekawym portrecie którego pisałem wcześniej), król Pergamonu, który zmłócił ich wpierw w bitwie nad rzeką Kaikos, a następnie, nieco później, pod Aphrodisias. Azjatyccy Galowie podnieśli głowy jeszcze na chwilę w II w p.n.e., ale nowi najeźdźcy – Rzymianie – przywołali ich prędko do porządku, tym razem już na dobre.

***

Porażki Galów w starciu z Attalosem zostały upamiętnione w – moim zdaniem – najpiękniejszych rzeźbach starożytności, znanych jako „Galowie Pergameńscy”. Statuy te celebrują zwycięstwo władcy Pergamonu, ale, co ciekawe, nie pokazują zwycięskich wojsk, lecz jedynie przegranych. Co więcej, nie przedstawiają Galów w sposób upokarzający, lecz wręcz przeciwnie – jako wojowników odważnych i honorowych.

Źródło: Wikimedia

Pierwsza i najsłynniejsza z tych rzeźb przedstawia galijskiego wojownika który, zdając sobie sprawę z nieuchronnej przegranej, zabija swą żonę, nie pozwalając jej popaść w niewolę, i wbija miecz we własną pierś. Scena jest dramatyczna, pełna patosu nieobecnego zazwyczaj w przedstawieniach „barbarzyńców”. Ciało galijskiego wojownika jest wyidealizowane, przywołujące na myśl herosa raczej niż śmiertelnika; twarz (którą można obejrzeć tu) nie wyraża – jak można by oczekiwać – bólu czy strachu, lecz determinację i odwagę. Galijka, ubrana w grecki strój, przywodzi na myśl raczej nieszczęsne córki Niobe niż nieokrzesaną dzikuskę. Co ciekawe – nagość, która w sztuce greckiej zazwyczaj heroizuje, tu może odzwierciedlać prawdę: jeśli wierzyć starożytnym pisarzom, celtyccy wojownicy czasem szli do boju nago, wierząc, że żadna zbroja nie pomoże uciec przeznaczeniu.

Źródło: Wikimedia

Druga słynna rzeźba z tej grupy to tzw. „Umierający Gal”. Tytuł, trzeba przyznać, wyjątkowo trafny: statua ta przedstawia młodego wojownika, która lada chwila wyda ostatnie tchnięcie. Krew broczy się z rany na jego piersi, głowa ciąży coraz bardziej; mięśnie są napięte w ostatnim, próżnym wysiłku. Znów – na twarzy Gala nie ma ani śladu przerażenia; widać raczej bolesną kontemplację, żal. Zwracają na siebie uwagę nietypowe, nastroszone włosy i wąsy noszone bez brody. Taka moda faktycznie panowała wśród starożytnych Galów: Diodor Sycylijski pisze, że żelowali oni swe czupryny wodą z wapnem, a wąsy były charakterystyczne dla ichniejszych elit.

***

Francuzi próbują nam zwędzić Marię Skłodowską-Curie, jak i Chopina; tak jakby mieli za mało swoich własnych sław… Jeśli czytają nas jacyś Turcy, przestrzegam Was: nie dajcie sobie zabrać Galów! Macie do nich takie samo prawo, jak krajanie Goscinnego i Uderzo!

J. Szamałek